Familoki
Osiedle patronackie kopalni „Dębieńsko”
Osiedle patronackie kopalni „Dębieńsko”, jak podkreślają architekci, jest jedną z najpiękniejszych i najlepiej zachowanych kolonii tego typu. Wyróżnia ją dekoracyjność zastosowanych form architektonicznych. Osiedle zostało zaprojektowane tak, by tworzyć przemyślaną całość, choć każdy z około stu familoków jest inny. Domy wyróżniają się ciekawymi detalami dekoracyjnymi: glazurowaniem, deskowaniem, murem pruskim, a także dachem mansardowym czy charakterystycznym wolim oczkiem w dachu. Inwestorem kolonii był koncern Zjednoczone Huty Królewska i Laura - właściciel kopalni „Dębieńsko”. Cały kompleks projektował mistrz budowlany Stork z Czerwionki, etatowo pracujący dla koncernu.
Od XVII w., tak jak w większości leżących na ziemi rybnickiej osad, w Czerwionce rozwijało się hutnictwo. Ale dopiero odkrycie w 1788 r. pokładów węgla kamiennego przyśpieszyło rozwój miejscowości. W Czerwionce i okolicach szybko zaczęły powstawać kolejne niewielkie zakłady górnicze. Te małe kopalnie oraz należące do nich pola górnicze były kolejno skupowane przez koncern „Zjednoczone Huty Królewska i Laura”, który 2 listopada 1898 r. uruchomił kopalnię „Dubensko” (od 1922 r. „Dębieńsko”).
Do pracy w zakładzie stale poszukiwano nowych pracowników, w tym górników oraz niższy i wyższy dozór. Dla tych, którzy zdecydowali się przenieść do Czerwionki, na przełomie XIX i XX wieku zaczęto budować osiedle patronackie. Do wybuchu II wojny światowej postawiono w centrum Czerwionki 121 budynków dla robotników i urzędników.
Wybudowano także 4 domy sypialne dla nieżonatych - (jeden z nich w latach 20. XX wieku przystosowano do celów sakralnych i do dziś mieści się tam kościół pw. NSPJ - ul. 3 Maja obok hali targowej), w których, znajdowało się 580 miejsc sypialnych. Mieszkali tam górnicy spoza zaboru pruskiego oraz z biedniejszych rejonów Włoch. Obok domu sypialnego uruchomiono przystanek kolejowy „Dubenskogrube”. Wybudowano także wille dla kierowników ruchu (obecnie przedszkole ul. Młyńska) oraz dyrektora kopalni (ul. 3 Maja). W pobliżu tej ostatniej znalazł się okazały park oraz korty tenisowe. Zbudowano też 4 domy urzędnicze, w jednym z nich mieści się obecnie komisariat policji (ul. 3 Maja).
Osiedle patronackie w Czerwionce, jak na swoje czasy, było nowoczesne, kompleksowe i samowystarczalne - znajdowało się w nim wszystko, co potrzebne pracownikowi do życia: kościół, szkoła, sklep, pralnia, suszarnia, magiel, piekarnia i lokal mieszkaniowy. Każdy z budynków miał własne podwórze, ogródek warzywny o wielkości ok. 150 m kw. z kilkoma zasadzonymi już drzewami owocowymi. Obok budynków mieszkalnych wybudowano także budynki gospodarcze, a w nich komórki - po dwie na każdego lokatora - na trzymanie drobnego inwentarza, względnie na opał oraz ustęp. Osiedle zaopatrzono także w niezbędną infrastrukturę - rynsztoki, sieć wodociągową i elektryczną. Wewnątrz budynków lub przed wejściem do każdego z nich, znajdowały się punkty poboru wody oraz specjalne, metalowe uchwyty do czyszczenia butów. Do każdego mieszkania należała także obszerna piwnica, dwie do czterech rodzin dysponowały wspólnym strychem do suszenia bielizny.
Dla urozmaicenia wyglądu osiedla, założono ogródki kwiatowe i zieleńce, służące jako skwery oraz place zabaw dla dzieci. Ulice obsadzono licznie drzewami.
Osiedle w Czerwionce wyróżnia dekoracyjność i różnorodność zastosowanych form architektonicznych - ozdobny detal - szczyty, facjaty, ornamenty, odeskowania, elementy muru pruskiego, charakterystyczne są także krawędzie szczytowe, powtarzający się kształt facjat, odeskowania, pokryte karpiówką dachy. Często stosowanym elementem architektonicznym jest też tzw. wole oko. Pomimo zróżnicowania architektury, kolonia zachowuje jednolity charakter całości. Rozplanowano ją w oparciu o prostokątną siatkę ulic, nadając jej szachownicowy układ. Część środkową osiedla zajęły budynki wolnostojące o bogatszej dekoracji architektonicznej, na obrzeżach zaś postawiono obiekty o skromniejszym wystroju.
Dzięki pozyskanym środkom unijnym Gmina prowadzi obecnie rewitalizację infrastrukturalną i społeczną osiedla. Celem działań jest poprawa jakości życia mieszkańców osiedla oraz stworzenie odpowiedniej infrastruktury dla turystów. Przy ul. Szkolnej znajduje się plac rekreacyjno-wypoczynkowy z ławeczkami, fontanną, plenerową siłownią, skateparkiem, stołami do gry w tenisa stołowego i innymi atrakcjami.
